Ołtarz Wita Stwosza

Arcydzieło późnego średniowiecza, gdzie w parze z bogactwem i oryginalnością formuł programu treściowego „Ołtarza Mariackiego” idzie znakomita forma artystyczna, jaką mu nadano. Krakowskie retabulum jest najwcześniejszym pewnym dziełem Wita Stwosza (niem. Veit Stoß), od razu dojrzałym, nigdy już zresztą skalą, wyrazem i koncepcją nieprześcignionym – prawdziwym opus magnum tego artysty.

Ołtarz Mariacki to pentaptyk, czyli nastawa pięcioskrzydłowa, w skład której wchodzi część centralna, a więc szafa ołtarzowa z pełnoplastycznymi figurami, jedna para skrzydeł ruchomych, wewnętrznych, i druga nieruchomych, zewnętrznych, z których wszystkie są płaskorzeźbione. Całość uzupełnia posadowiona na gotyckiej mensie ołtarzowej płaskorzeźbiona predella oraz ażurowe zwieńczenie, osadzone na szafie, wypełnione pełnoplastyczną rzeźbą.

Główną sceną ołtarza, znajdującą się w środkowej szafie, jest Zaśnięcie Marii Panny. Śpiąca Maryja otoczona jest przez apostołów. Postać Matki Boskiej i podtrzymującego ją świętego Jakuba jest wycięta z jednego pnia lipowego, podobnie jak postacie Chrystusa, jego matki i dwóch aniołów w scenie Wniebowzięcia.

Otwarty ołtarz na ruchomych skrzydłach ilustruje sześć Radości Maryi: od Zwiastowania po Zesłanie Ducha Świętego. Kiedy szafa jest zamknięta, płaskorzeźby przedstawiają 12 scen z życia Marii i Jezusa. Postacie przedstawione są w strojach z epoki powstania dzieła (XV w.), będąc obecnie znakomitym studium kostiumologii. Sprzęty domowe, naczynia codziennego użytku również są wierną kopią pierwowzorów. Górna kwatera na prawym ruchomym skrzydle przedstawia ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa.

Na skrzydłach zamkniętego ołtarza Wita Stwosza znajduje się dwanaście scen. W lewym nieruchomym skrzydle: Spotkanie Joachima i Anny, Narodziny Marii, Ofiarowanie Marii w świątyni. W skrzydłach ruchomych: Ofiarowanie Jezusa w świątyni, Dwunastoletni Jezus nauczający w świątyni, Pojmanie Jezusa, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, Złożenie do grobu. Na prawym nieruchomym skrzydle: Zmartwychwstały Jezus ukazujący się Marii Magdalenie, Trzy Marie u grobu, Chrystus w otchłani.

Niegdyś ołtarz otwierany był tylko podczas największych świąt kościelnych, na co dzień wierni mogli więc oglądać tylko skrzydła ołtarza zamkniętego.