Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Opactwo cystersów w Krzeszowie zostało ufundowane pod koniec XIII w. przez księcia świdnicko – jaworskiego Bolka I Surowego. W dniu 9 sierpnia 1292 roku do Krzeszowa przybyło dwunastu zakonników z opatem Teodorykiem na czele. Dokument fundacyjny opactwa został wystawiony 8 września – otrzymało ono tytuł „Łaski Najświętszej Maryi”.

Do końca XIII w. w Krzeszowie powstał klasztor oraz kościół opacki pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, który przeznaczony był do użytku zakonników. Przy pracach budowlanych cystersów wsparła prawdopodobnie świta książęca. Z czasem drewniane konstrukcje zaczęto zastępować murowanymi budynkami, które rozbudowywano i wyposażano. Prowadzono także prace przy budowie nowych świątyń w okolicach opactwa.

Na początku XVI w. na pobliskiej górze św. Anny powstał kościół, któremu patronowała babcia Chrystusa, a kilkadziesiąt lat później wybudowano świątynię parafialną pod wezwaniem Św. Andrzeja. Szczyt rozwoju opactwa przypadł na XVII i XVIII wiek, gdy powstały nowe barokowe kościoły: bracki pw. Św. Józefa oraz klasztorny pw. Wniebowzięcia NMP a także nowy klasztor. Kres istnieniu opactwa położył edykt Fryderyka Wilhelma III z 1810 r.

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Krzeszowie jest jednym z najznamienitszych przykładów śląskiego baroku. W 1727 r. dopiero co wybrany na opata Innocenty Fritsch podjął decyzję o rozbiórce gotyckiego kościoła klasztornego pw. Św. Jana Chrzciciela. W jego miejsce zaplanowano barokową świątynię, która miała być katolicką odpowiedzią na protestanckie kościoły łaski cesarskiej. Budowa rozpoczęła się 6 marca 1728 r. a zakończyła się 7 lat później – 3 lipca 1735 roku, kiedy nastąpiła konsekracja świątyni. Tak szybkie ukończenie prac możliwe było dzięki zatrudnieniu potężnych warsztatów rzemieślniczych i artystycznych. Wspomina się o 41 murarzach, 13 cieślach, 12 kamieniarzach oraz 10 rzeźbiarzach. Dzięki wspólnej pracy możemy dzisiaj obserwować dzieło kompletne.

Kościół jest orientowany. Fasada zwrócona ku zachodowi, zakończona dwoma wieżami o wysokości 71 metrów nakrytymi miedzianymi hełmami jest bogato zdobiona kolumnami, pilastrami i rzeźbami, dłuta praskiego artysty Ferdynanda Brokoffa i jego uczniów. Fasada świątyni jest dziełem o ogromnej sile wyrazu i głębokiej myśli teologicznej. Na jej wystrój składają się trzy grupy tematyczne: w dolnej partii rzeźby świętych, nad nimi przedstawienia Matki Bożej oraz sześć postaci symbolizujących przymioty Chrystusa: „Admirabilis” (Prawdziwy), „Consiliarius” (Rządzący), „Deus” (Bóg), „Fortis” (Mocny), „Pater futuri seaculi” (Ojciec przyszłego wieku) i „Princeps pacis” (Książę Pokoju). Całość fasady wieńczy imponujący Tron Łaski.

Nad konstrukcją potężnej więźby dachowej pracowało trzynastu cieśli. Drewno do jej budowy dostarczały klasztorne lasy. Więźba dachowa została wykonana przy pomocy dębów i jodły. Sam dach mansardowy wymagał, aby żadna z belek tworzących więźbę dachową nie dotykała sklepień. Dlatego też drewniana konstrukcja oparta jest o ściany boczne kościoła. Więźba składa się z trzech poziomów kładek. W najszerszym miejscu mierzy 29 metrów, a jej długość wynosi 80 metrów. Kościół klasztorny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krzeszowie, zgodnie z ówczesnymi zasadami, został stworzony na planie krzyża łacińskiego.

Monumentalność i bogate zdobienia wprawiają w osłupienie każdego widza. Autorami tego dzieła są wybitni budowniczy i artyści, działający w Czechach oraz na Śląsku. Wnętrze to przykład kościoła halowo – emporowego, w którym do czynienia mamy z jedną nawą, a rzędy kaplic tworzą iluzję wnętrza trójnawowego. Orientowana świątynia nakryta jest dachem mansardowym, ponad którym na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej znajduje się sygnaturka (niewielka wieżyczka). Całość wieńczą dwie wieże o wysokości 71 metrów każda. Fasada świątyni jest tak zwaną „Drogą łaski”, która składając się trzech etapów, swoje źródło ma pomiędzy wieżami w „Tronie Łaski”.

Miejsce upamiętniające ród fundatorów Opactwa Cystersów w Krzeszowie znajduje się za ołtarzem głównym dawnego kościoła klasztornego pw. Wniebowzięcia NMP. Zostało zaprojektowane i wybudowane jako integralna część świątyni. Mauzoleum Piastów Śląskich, które zostało ukończone około 1738 r. było przewidziane jako nowe miejsce spoczynku dla księcia świdnicko – jaworskiego Bolka I Surowego oraz jego następców w tym. m.in. Bolka II Małego. Prócz sarkofagów władców w pomieszczeniu znajdują się także: tumba Władysława von Zedlitz, trzy ołtarze poświęcone Wszystkim Świętym, Wacławowi oraz Jadwidze. Centralną część zajmuje jednak epitafium upamiętniające legendarnego Bolka III.