Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny

Początki kultu Matki Bożej w Świętej Lipce sięgają XIV wieku, na długo przed powstaniem sanktuarium. Według legendy pewien człowiek skazany na śmierć, był więziony w lochach kętrzyńskiego kościoła. Tam, dzięki natchnieniu Matki Bożej, wyrzeźbił w drewnie figurkę Madonny z Dzieciątkiem. Po wykonaniu rzeźby został uwolniony, a figurkę umieścił na lipie przy drodze z Kętrzyna do Reszla. Rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem zasłynęła cudami.

Sanktuarium Matki Jedności Chrześcijan w Świętej Lipce, na którego miejscu stały kiedyś dwie kaplice, jest obecnie jednym z ważniejszych i najbardziej znanych sanktuariów maryjnych w Polsce. Świątynia została zabudowana na pograniczu dwóch krain wyznaniowych, katolickiej Warmii i protestanckich Prus Książęcych. Przed rozbiorami, dzięki licznie przybywającym tu pielgrzymkom, została nazwana „Częstochową Północy”.

Kościół ma formę trójnawowej bazyliki. Nawa główna zwieńczona jest czteroprzęsłowym korpusem, a nawy boczne ozdobione, wspartymi na kolumnach, emporami. Od zachodu budowla zamknięta jest smukłą fasadą, występującą poza mury lateralne. Jej kwadratowe wieże o wysokości 53 metrów są lekko przesunięte na zewnątrz, w stosunku do osi obu naw bocznych. Całość budowli została zbudowana na planie prostokąta. Dominującym materiałem jest otynkowana cegła.

Kościół zadziwia ogromem i przestronnością wnętrza. Czynnikiem organizującym przestrzeń wewnętrzną budowli jest wysoka i smukła nawa główna, podporządkowująca sobie pozostałe partie wnętrza. Kościół otacza krużganek na planie prostokąta oraz cztery kaplice narożne na planie kwadratu.

Zabudowania kościelne wpisują się w sformowany około 1573 r. przez św. Karola Boromeusza kanon programu budownictwa kościelnego mówiący, aby kościoły swoją architekturą „wzmacniały efekty ceremonii religijnej, oddziałując nawet na przygodnego widza. […], aby nie tylko wnętrza kościelne były przestrzenne, jasne i kompozycyjnie podporządkowujące się wielkiemu ołtarzowi, ale i fasady okazałe, ozdobione figurami świętych. Skalą i sytuacją dominujące nad otoczeniem”.

Całą ścianę wschodnią zajmuje największy i najokazalszy ołtarz świątyni. Ma on 19 metrów wysokości i sięga aż do sklepienia bazyliki. Wykonał go w latach 1712-1714 K. Peucker w swojej pracowni w Reszlu. Prace ufundował biskup T. Potocki. Drewniana konstrukcja ołtarza jest trójkondygnacyjna, złożona z typowych dla późnego baroku elementów architektonicznych i ornamentów. Poszczególne poziomy ołtarza zwężające się ku górze, wypełnione zostały bogactwem rzeźb i obrazów. Najważniejsze miejsce ołtarza zajmuje cudowny obraz Matki Bożej Świętolipskiej, namalowany w 1640 roku przez B. Pensa. Prostokątny obraz na płótnie osłonięty jest srebrną sukienką wykonaną w latach 1719-1720 przez złotnika Samuela Grewe z Królewca. Ten sam artysta wykonał również srebrną dekorację tabernakulum na mensie ołtarzowej. Przedstawia ona „Chrystusa z uczniami w Emaus” na drzwiczkach oraz przedstawienie „Ostatniej Wieczerzy” w zwieńczeniu. Środkowy obraz w ołtarzu to Nawiedzenie NMP, zaś górny Wniebowzięcie NMP. Oba zostały namalowane w 1725 r. przez P. Kolberga z Dobrego Miasta. Po bokach każdej kondygnacji znajdują się rzeźby: świętych Jana Chrzciciela, Józefa, Joachima i króla Dawida (kondygnacja dolna); świętych Andrzeja, Piotra, Pawła i Jana Ewangelisty (kondygnacja środkowa); świętych Wojciecha, Szczepana, Kazimierza i Zygmunta (kondygnacja górna). Całość ołtarza zwieńczona jest promienistą glorietą, w której prześwicie umieszczono Chrystogram „IHS”.

Dzięki staraniom superiora opata G. Engella (1718-1722), w latach 1719-1721 królewski organmistrz Jan J. Mosengel z Królewca, zbudował przepiękne organy. Instrument, doskonale dopasowany do miejsca, początkowo był zaprojektowany jako osiemnasto-głosowy o dwóch manuałach, lecz w trakcie prac zamówienie zostało powiększone o trzeci manuał i pedał, razem trzydzieści siedem głosów. Jak wszystkie instrumenty o barokowym brzmieniu, organy świętolipskie posiadały trakturę mechaniczną, a niezbędne do gry powietrze pompowane było przez cztery klinowe miechy uruchamiane nożnie przez tzw. kalikantów.